Αρχαιολογικά Ευρήματα στην Ποταμία Κύμης

[ΕΠΠΠΟ: η παρουσιαζόμενη στη συνέχεια ομιλία  αφενός εμπλουτίζει τις περί την αρχαιολογία, ιστορία και πολιτισμό αναρτήσεις και θεματογραφία μας. Αφετέρου σχετίζεται ως τεκμήριο με την εκδήλωση που κάναμε πριν λίγες ημέρες (Διαδικτυακή Εκδήλωση για τους κατοίκους των χωριών γύρω από τον Οξύλιθο - θέμα: η Επέλαση των Αιολικών Πάρκων στα χωριά μας), αφού δίνονται πολλά στοιχεία για το λόφο Καστρί, την σχέση του με την Αρχαία Κύμη κλπ. Όλες όμως οι ομιλίες που υπάρχουν στο πιο κάτω βιβλίο σχετίζονται με την Αρχαία Κύμη και Ελλάδα, τον αποικισμό και το ελληνικό αλφάβητο. Αξίζει να διαβασθούν και προσεχθούν. Μπορείτε να τις βρείτε στο τέλος του παρόντος. Όλα αυτά παρουσιάζονται στο πιο κάτω βιβλίο, έκδοση του ΤΕΕ Ευβοίας.

Εχθές τον πιο κάτω τόμο τον προσφέραμε στον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Κύμης, σε μία πολύ ενδιαφέρουσα συνάντηση και συζήτηση για το περιβάλλον και το πρόβλημα της Αιολικής Ενέργειας στο νησί μας και ιδίως στην Κύμη]

ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ - Περιφερειακό Τμήμα Ευβοίας
Ομιλία Αμαλίας Καραπασχαλίδου, Κυριακή 16-11-2008 (πηγή: http://portal.tee.gr/portal/page/portal/TEE_EVOIAS/KIMAIKO/kimaiko_alfavito_omilies)

Καλημέρα σας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Διοικούσα Επιτροπή του ΤΕΕ, για την τιμητική πρόσκληση που μου έκανε και ιδιαιτέρως τον κ. Δημήτρη Νικολάου που προεδρεύει της Διοικούσας Επιτροπής. Επίσης τον κ. Σταύρο Καμαριώτη που συμμετέχει και την κ. Μαρία Φλουτσάκου και όλους όσους κοπίασαν για τη διοργάνωση αυτής της ημερίδας.

Και φυσικά τους εκπροσώπους των πολιτειακών αρχών που παρίστανται και όλους τους συμπολίτες μας.

Η παρουσίαση μου αυτή αφιερώνεται στη μνήμη του αείμνηστου, άλλοτε Κοινοτάρχη της Άνω Ποταμίας, Νικολάου Τσεκούρα, του εξαίρετου ανθρώπου όταν ήταν εν ζωή, ο οποίος πολλά προσέφερε στον πολιτισμό της ιδιαίτερης πατρίδας του. Δεν λογάριασε ούτε κόπο, ούτε χρόνο, ούτε χρήματα. Αφιερώθηκε αλλά και εργάστηκε για τη δημιουργία της Αρχαιολογικής Συλλογής της εν λόγω περιοχής. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει στη μάνα γη.

Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η συλλογή αυτή είχε λειτουργήσει πριν το 1999, μετά κλείστηκε και το 1999 ξανάνοιξε μετά από κάποιες εργασίες που έγιναν. Και χάρ5η στην αμέριστη βοήθεια του αείμνηστου Νικολάου Τσεκούρα και βέβαια βοήθησε και η αρχαιολογική υπηρεσία όπως είναι φυσικό.

Δυστυχώς δεν μπόρεσε να λειτουργήσει κανονικά ως ένα μικρό Μουσείο, αλλά κατά τακτά χρονικά διαστήματα λόγω έλλειψης φυλακτικού προσωπικού που πάντα υπάρχει. Κι εκεί εκτίθενται ευρήματα, από την ανασκαφή που διενήργησε ο συνάδελφος Αδαμάντιος Σάμψων στην Ποταμία, αλλά κι από περισυλλογές πάλι του Νικολάου Τσεκούρα και άλλων κατοίκων της περιοχής. Από περισυλλογές επιφανειακές κλπ.

Εκεί τότε είχε εργαστεί, θα πρέπει να αναφέρω και τη συνάδελφο Αθηνά Χατζηδημητρίου, η οποία ήταν τότε υπεύθυνη της περιοχής. Είχε συντάξει και σχετικό κατάλογο, για να κατανοεί κανείς τα ευρήματα της περιοχής.

ΚΑΣΤΡΙ ΑΝΩ ΠΟΤΑΜΙΑΣ

Τον σημαντικό αυτό οχυρωμένο οικισμό έφερε σε φως γύρω στα 1976-78, η αρχαιολογική σκαπάνη, δια του Συναδέλφου Αρχαιολόγου Αδ. Σάμψων.

Η περιοχή της Κύμης είναι ορεινή με κοιλάδες βαθιές παραποτάμιες, όπως αυτές της Ποταμίας και του Οξυλίθου.

Η περιοχή της Κύμης λόγω της επίκαιρης γεωγραφικής θέσης της, χαρακτηρίστηκε «σαν μπαλκόνι στο Αιγαίο», με το οποίο είχε στενές εμπορικές – πολιτιστικές σχέσεις από τα πολύ πρώιμα χρόνια, ήδη από την 4η – 3η χιλιετία π.χ. Ο χώρος κατοικήθηκε σε μεγάλη πυκνότητα και οι κάτοικοι δέχθηκαν επιρροές από τη Δυτική Μ. Ασία και το Αιγαίο αλλά και αντιστρόφως.

Το Καστρί Ποταμίας κατοικήθηκε από την Νεολιθική περίοδο. Περίοδοι ακμής του, τα Κλασσικά και Ελληνιστικά χρόνια.

Πρόκειται για λόφο ύψους 270μ. περίπου, από ηφαιστιογενές πέτρωμα σκληρό και απέχει 1 χλμ. πάνω κάτω από τον σύγχρονο οικισμό της Άνω Ποταμίας, στα Ν.Α.

Στην κορυφή υπήρχε πλάτωμα και εκεί οικοδομήθηκε το τείχος, του οποίου η πύλη είχε μικρό άνοιγμα, διότι οδηγούσε σε χώρο που προστατευόταν από κάθετο τείχος. Οι κλίσεις που υπήρχαν προς όλες τις κατευθύνσεις, ώθησαν τους κατοίκους να δημιουργήσουν αναλήμματα και με τον τρόπο αυτό διαμορφώθηκαν άνδηρα· Οι αναλημματικοί τοίχοι ήταν ισχυροί, από μεγάλους λίθους.

Η μορφολογία του εδάφους εμπόδισε στο να λάβουν οι κατοικίες κανονική πολεοδομική διάταξη. Κάτι ανάλογο παρατηρούμε στα κτήρια του οικισμού στο Βαθροβούνι της Χαλκίδας, δηλ. την προσαρμογή τους στο ανάγλυφο του εδάφους.

Η λάξευση γινόταν επί τόπου και λόγω των καιρικών συνθηκών (χειμώνας δριμύς, με ανέμους κυρίως βόρειους), οι οικίες ήταν προσανατολισμένες προς την μεσημβρία, γεγονός που πιστοποιεί ότι οι αρχαίοι έκαναν τα πάντα με γνώση και σωφροσύνη περισσή.

Στον οικισμό υπήρχαν δεξαμενές για υδρομάστευση, εξαιτίας της μη ύπαρξης πηγών νερού σε άμεση γειτονία, ώστε να έχουν αποθέματα για τις ποικίλες δραστηριότητες τους, αφού το νερό είναι πηγή ζωής.

Από τα κινητά ευρήματα, εκτός των αγγείων κ.ά. αντικειμένων, (δηλαδή τα άφθονα υφαντικά βάρη (αγνύθες), οι μυλόλιθοι και οι κλίβανοι) συνάγουμε ότι οι κάτοικοι ασχολούνταν με την υφαντική, το άλεσμα καρπών, την παραγωγή κεραμεικών και μεταλλίνων (;) αντικειμένων και ενδεχομένως με την μελισσοκομία και την κτηνοτροφία.

Αυτού του είδους οι βιοτεχνικές δραστηριότητες παρατηρούνται και στον οικισμό του Βαθροβουνίου στη Χαλκίδα.

Εκτός των προϊόντων που παράγονταν απαραίτητα για τις συναλλαγές είναι τα νομίσματα. Βρέθηκαν κυρίως τον 3ον π.Χ. αιώνα και είναι της Ευβοϊκής Συμπολιτείας. Στο τείχος της κορυφής βρέθηκε ένα του 304-209 π.Χ. Επίσης βρέθηκαν τον 3ον – 2ον π.Χ. αιώνα από Αθήνα, Ιστιαία, Ερέτρια και Χαλκίδα.

Στο νότιο τμήμα κυρίως βρέθηκαν πολλά νομίσματα του Αντίγονου Γονατά (3ος π.Χ. αι.) – που είναι περίοδος ακμής της Ποταμίας. Τον 2ον π.Χ. αι. είναι λιγότερα (Ερετρίας, Αθηνών, Χίου, Ρώμης) και έχουμε μέχρι το 100 π.Χ. Δυο της Βυζαντινής εποχής (Ιουστιανού και Μαυρικίου) υποδηλώνουν βραχύχρονη εγκατάσταση στο λόφο, την εποχή αυτή. Η εποχή της Τουρκοκρατίας εκπροσωπείται με ένα νόμισμα.

Οι λατρείες που υπήρχαν, θα πρέπει να σχετίζονται με θεότητες αγροτικού χαρακτήρα, ποτάμιες και εν γένει προστάτιδες της πόλης.

Δυστυχώς οι επιγραφές σπανίζουν – επί του παρόντος βέβαια.

Ενημερωτικά αναφέρουμε ότι σε ορισμένες πήλινες κεραμίδες στέγης (ακέραιες ή αποσπασματικά σωζόμενες - αττικός ή Κορινθιακός τύπος) βρέθηκαν χαράγματα ή και επιγραφές που καθοδηγούσαν τους τεχνίτες για την ακριβή θέση τους στη στέγη.

Με την ευκαιρία αναφέρουμε ενεπίγραφο παράδειγμα από αρχαίο κτήριο ΝΔ του 10ου Δημοτικού Σχολείου Χαλκίδας (κάτω από την οδό Χαλκιδικής), όπου μικρός δόμος από μελανό καλής ποιότητας λίθο – γρανίτης με στιλπνή επιφάνεια, σχήματος ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου (όπως τα σημερινά τούβλα, αλλά συμπαγές), έφερε την επιγραφή – οδηγό ΣΤΗΤΕ (δηλ. σε προστακτική το ρήμα), με ένα Σ επάνω και άλλο, κάτω από την λέξη, για να μην τοποθετηθεί ανάποδα.

Σε κεραμίδα από την Ποταμία, έχουμε σπάραγμα επιγραφής του 4ου π.Χ. αι. την εξής: …ΡΕΤ…, που ο Σάμψων συμπληρώνει ως Ερετριέων, λόγω της σχέσης της Ποταμίας με την Ερέτρια ενδεχομένως, της οποίας ήταν Δήμος πιθανώς. Ο Σάμψων αφήνει ένα μικρό περιθώριο να ήταν Δήμος της Χαλκίδας, χωρίς όμως να το θεωρεί απολύτως βέβαιο (Μήπως ήταν στη σφαίρα επιρροής της;).

Η Ε. Σαπουννά – Σακελλαράκη, στηριζόμενη σε επιγραφικές μαρτυρίες και μάλιστα σε αυτήν που αναφέρεται στο IG XII,9,249, του 4ου π.Χ. αι., θεωρεί την αρχαία Κύμη της εποχής αυτής, ως ούσα υπό την Ερέτρια στις κώμες που υπήρχαν.

Η αναθηματική επιγραφή ΝΥΜΦΩΝ ΑΧΕΛΩΙΟΥ, η οποία είχε χαρακτεί στη βάση του χάλκινου αγαλματίδιου (ύψους 0,45μ. και πλάτους 0,30μ.) παραπέμπει σε λατρεία του Αχελώου και των νυμφών, άρα θεοποίησης του ποταμού που ρέει κάτω από τον οικισμό, αφού μάλιστα γνωρίζουμε ότι οι αρχαίοι γενικώς είχαν θεοποιήσει ποτάμια και πηγές.

Αξίζει να αναφερθούμε στο μύθο του Αλφειού και της Αρέθουσας (ποταμός + νύμφη των πηγών), που λατρεύτηκε ιδιαίτερα στη Χαλκίδα, όπου της προσδόθηκε και η προσωνυμία Αρχηγέτις, ως προστάτιδος των Χαλκιδέων αποίκων στις νέες τους πατρίδες, όπως ο Απόλλων και η Άρτεμις, των οποίων ήταν ακόλουθος. Τόση λοιπόν ήταν η αγάπη και λατρεία των Χαλκιδέων προς την Αρέθουσα (αρέθω, άρδω = ποτίζω), που έδιναν το όνομα της σε πηγές και πόλεις που ίδρυαν (Συρία, Μακεδονία, Κάτω Ιταλία και Σικελία). Στην Μακεδονία, αλλά και στην Ορτυγία υπάρχει πηγή με το όνομα αυτό. Στην Ορτυγία είναι επισκέψιμη.

Η επιγραφή του Αχελώου (απεικόνιση ώριμης ανδρικής μορφής σε κατενώπιον στάση) χρονολογείται στον 4ο π.Χ. αι. και βρέθηκε στην νότια πλαγιά του λόφου.

Το 1976, ανάμεσα σε οικοδομικό υλικό του τείχους της κορυφής, βρέθηκε η επιγραφή (Π)ΥΛΙΟΙΟ του 4ου π.Χ. αι. πιθανώς, η οποία ήταν κοντά στην είσοδο.

Ως γνωστόν ο Ερμής με την προσωνυμία Πυλαίος, ήταν προστάτης των τειχών και ή των πυλών και αγαλματικές απεικονίσεις του ήταν ιδρυμένες στις πύλες των αρχαίων οχυρωμάτων (Παυσανίας Α’, 22, 8). Ενδέχεται λοιπόν να υπήρχε άγαλμα του θεού ή κάποιο σύμβολο του στην πύλη του τείχους της Ποταμίας, όπως συνηθιζόταν σε πύλες των τειχών ή πόρτες των σπιτιών και το γεγονός είχε αποτροπαϊκό χαρακτήρα.

Ο Παυσανίας μας πληροφορεί για άγαλμα του Ερμή στην είσοδο της Ακροπόλεως των Αθηνών και λέει χαρακτηριστικά: «ον προπύλαιον ονομάζουσι». Το ίδιο και στην Αρκαδία. Επίθετα του θεού με αυτήν την ιδιότητα είναι: πυλαίος, προπύλαιος, θυραίος.

Η λατρεία του Ερμή ήταν διαδεδομένη στην Εύβοια και εστιάζουμε στη Χαλκίδα και την Ερέτρια, όπου έχουμε απεικονίσεις του και τις Ερμαϊκές στήλες που τοποθετούνταν σε δρόμους (ενόδιος Ερμής), σε ιερά και σε αγορές (αγοραίος Ερμής).

ΑΠΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΥΜΗ

Η λέξη θεωρείται προελληνική, ενώ κατ’ άλλη άποψη είναι αιολικός τύπος. Υπάρχει όμως και η του Γεωγράφου Στράβωνα θεωρία, ότι προέρχεται από το κύμα (Στράβων 5,4,6243c). Με το θέμα αυτό ασχολήθηκαν τον προηγούμενο αιώνα, περιηγητές και Γεωγράφοι, αλλά και Αρχαιολόγοι, όπως: Meyez (Geschctedes Aftertums II, 471, Buzsian (Geographie von Griechenland II, 247, Ulrichs, Reisen II, 246 και P. Gizard, Archaeologie des Missions Scien. II, 683).

Η άποψη του Στράβωνα ότι η αιολική Κύμη (που είναι και η αρχαιότερη της Μ. Ασίας) είχε προέλευση την Λοκρίδα, μάλλον δεν ευσταθεί και λογικό είναι να ιδρύθηκε από πόλη της ανατολικής Εύβοιας, αφού γεωγραφικά, είναι κατέναντι της Μ. Ασίας (κατά Σάμψων).

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΜΗΣ

Και ερχόμαστε στο θέμα της ύπαρξης ή μη της Ευβοϊκής Κύμης, αλλά και της σχέσης της με την Ιταλική Κύμη (Cumae), κοντά στον κόλπο της Νάπολης.

Ως προς το ένα σκέλος, η αμφισβήτηση δηλ. για μη ύπαρξη Ευβοϊκής Κύμης οφείλεται στο γεγονός ότι οι αρχαίοι συγγραφείς πολύ σπάνια την μνημονεύουν, αλλά και διότι μέχρι πρότινος δεν είχαν αποκαλυφθεί λείψανα κατοίκησης της εποχής του αποικισμού, δηλ. του 8ου π.Χ. αι., ειμή μόνο της ΠΕ εποχής, αλλά και της Ελληνιστικής.

Υπήρχε με άλλα λόγια χρονικό χάσμα. Ο Στέφανος Βυζάντιος (6ος μ.Χ. αι. στο έργο του De Urbibus (περί πόλεων), λέει: Κύμη Πέμπτη, της Ευβοίας.

Ο Στράβων (1ος π.Χ. αι.) για την ίδρυση της Ιταλικής Κύμης υποστηρίζει ότι την αποίκισε οικιστής από την Κύμη (την Εύβοια δηλαδή) από κοινού με Χαλκιδέο οικιστή: (Στράβων V,3,4: «Οι δε στόλον άγοντες Ιπποκλής ο Κυμαίος και Μεγασθένης ο Χαλκιδεύς»).

Υπάρχουν όμως διϊστάμενες απόψεις όπως: Θουκιδίδης (VΙ,4), Τίτος Λίβιος (VΙΙΙ,22) και άλλοι προσβεύουν ότι η Ιταλική Κύμη ιδρύθηκε από τους Χαλκιδείς.

Ο Διονύσιος από την Αλικαρνασσό (Ant. Rom VIII,3) υποστηρίζει ότι οι Χαλκιδείς και οι Ερετριείς την ίδρυσαν.

Όσο για την Ευβοϊκή Κύμη ο Geyer (1903, σ. 93) λέει ότι ίσως ήταν αιολική όμως ο Σάμψων έχει αντίθετη άποψη, διότι κατ’ αυτόν πάντα καμιά Μικρασιατική πόλη δεν ίδρυσε αποικία στην κυρίως Ελλάδα, αλλά το αντίθετο συνέβη.

Την πόλη των αποικισμών έφερε σε φως προ δεκαπενταετίας περίπου η αρχαιολογική σκαπάνη. Την έρευνα διενήργησε τότε η πρ. Προϊσταμένη της ΙΑ’ ΕΠΚΑ, Ε. Σαπουνά Σακελλαράκη, στο λόφο Βιγλατούρι, στην περιοχή του Οξυλίθου, κοντά στο Στόμιο.

Στην εγκατάσταση του Βιγλατορίου η ανασκαφέας αποκάλυψε ένα σημαντικό γεωμετρικό κέντρο, από τα ευρήματα του οποίου διαπίστωσε σχέσεις με την Αττική, τη Φοινίκη κ.ά. περιοχές και το οποίο προστάτευε περίβολος. Η εγκατάσταση εδραιώθηκε επί προγενέστερης εγκατάστασης της πρωτοελλαδικής και Υστεροελλαδικής εποχής.

Η κατοίκηση της Πρωτογεωμετρικής εποχής από αμελέστερα κτήρια, απετέλεσε το υπόστρωμα της Γεωμετρικής εποχής.

Ένα οβάλ κτήριο της Γεωμ. Εποχής που δέσποζε στον οικισμό της περιόδου αυτής, με προσανατολισμό από Β-Ν, μας υπομιμνήσκει ένα ανάλογου σχήματος κτήριο από την Ερέτρια (οδ. Αριστονίκου Ερατωνύμου) αλλά και αιγιδωτά από τη γειτονιά του παραλιακού τμήματος της Ερετρίας (λεωφ. Αρτέμιδος Αμαρυσίας – οικόπεδα Ρούσσου), και άλλων περιοχών του Ελλαδικού χώρου.

Στο Βιγλατούρι – Κύμη η Σακελλαράκη θεωρεί ότι έχουμε ιερό χώρο – κτήριο, όπου τελούνταν ιεροπραξίες προς τιμήν αφηρωϊσμένων νεκρών προγόνων, αλλά και χώρο υπαίθριο – ανοικτό για πολιτικές συνάξεις μάλλον.

Άραγε η Ποταμία ή καλύτερα το Καστρί Ποταμίας, αποτελεί την χρονική συνέχεια της Κύμης στο Βιγλατούρι;

ΕΡΕΥΝΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΕΣ ΚΥΡΙΩΣ ΚΑΙ ΜΗ ΤΟΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΑΙΩΝΑ

1909: Ο Κ. Παπαϊωάννου σχολάρχης Κύμης και Επιμελητής Αρχιτέκτων ανεύρε χαράγματα σύμβολα σε λίθους χύδην, στο λόφο Καστρί. Ο ίδιος, στην εφημερίδα «Ηχώ της Κύμης», την 01/03/1909 μνημονεύει χάλκινο αγαλμάτιο του Αχελώου, προερχόμενο από τον ίδιο χώρο.

ΠΑΕ΅1912 (σ-120κ.ε.): Ο Γ. Αναγνώστου Παπαβασιλείου Γυμνασιάρχης παρουσιάζει τα αποτελέσματα της επιφανειακής έρευνας του στο Καστρί. Την θέση αυτή ταυτίζει με την αρχαία Οιχαλία.

Του ιδίου «Περί των εν Ευβοία αρχαίων τάφων», 1909, εικ.14: δημοσιεύει επιγραφή αναθηματική και το αγαλμάτιο του Αχελώου, το οποίο έκτοτε δυστυχώς χάθηκε.

1954: Ο αείμνηστος Αρχαιολόγος Δημ. Θεοχάρης, τότε Επιμελητής Αρχαιοτήτων ενδιαφέρθηκε για την έρευνα στο Καστρί που δεν πραγματοποιήθηκε λόγω έλλειψης πιστώσεων.

1955: Ο καθηγητής Ν. Καράπας ταυτίζει το Καστρί με την αρχαία Κύμη.

1962-63: οι Άγγλοι Sackett, Howell, Jacobsen κ.ά. με την ευκαιρία έρευνας τοπογραφικής στην Εύβοια, επισκέφθηκαν τον λόφο. Σε αναζήτηση όμως λειψάνων της Μυκηναϊκής εποχής που ανέφερε ο Παπαβασιλείου δε βρήκαν, ούτε στην Κύμη, ειμή μόνον στην περιοχή Οξυλίθου, βλ. BSA, Prehistoric Euboea A. survex, 1966, 33 κ.ε. 

Όλες οι ομιλίες:

•  ΟΜΙΛΙΑ ΚΑΡΑΠΑΣΧΑΛΙΔΟΥ (Αρχαιολογικά Ευρήματα στη Ποταμία Κύμης)
•  ΟΜΙΛΙΑ ΤΖΙΡΟΠΟΥΛΟΥ (Η Ελλληνική Γλώσσα & το Ελληνικό Αλφάβητο στην Δύση)
•  ΟΜΙΛΙΑ ΤΑΣΙΟΥ (Κύμη και Νεάπολις. Η Μεταφύτευση της Αρχαίας Ελλην. Τεχνολογίας)

 

το οπισθόφυλλο

 

αφιερωμένο στην συνοδοιπόρο ΑΚΠ