Βυζαντινά Μνημεία στα μέρη μας, απειλούμενα από ΑΣΠΗΕ: Κοίμηση τῆς Θεοτόκου, Ὀξύλιθος

 Ο Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στον Οξύλιθο,  άποψη του εσωτερικού από το Νάρθηκα 

 προέλευση των ανωτέρω φωτογραφιών: Διπλ.εργ. Διον. Παππά (βλ. πιο κάτω)

Στην συνέχεια φωτογραφίες από το https://oxylithos.org

Ο ναός μετά την συντήρηση του (βλ. για το ναό και το https://oxylithos.org/parousiasi/)

Παντελής Ζωγράφος, Ο αρχάγγελος Μιχαήλ, αντίγραφο τοιχογραφίας από τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Οξυλίθου Ευβοίας, 1919, λάδι σε μουσαμά, 102Χ61 εκ. [συλλογή Λαμπίκη], ΒΧΜ 1674, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.

Παντελής Ζωγράφος, Η Προδοσία, αντίγραφο τοιχογραφίας από τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Οξυλίθου Ευβοίας, 1919, λάδι σε μουσαμά, 102Χ62,5 εκ. [συλλογή Λαμπίκη], ΒΧΜ 22847, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.

Ὁ ναὸς τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου στὸν Ὀξύλιθο.

 του Διονυσίου Παππά*

Ὁ ναὸς τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου βρίσκεται στὸ συνοικισμὸ Χατζηριάνοι, ἔξω ἀπὸ τὸ χωριὸ Ὀξύλιθος καὶ δίπλα στὸ νεκροταφεῖο, σὲ ὑψόμετρο 130 μέτρα (ΕΙΚ 159). Λόγω τῆς γειτνίασης μὲ τὸ νεκροταφεῖο, ἀντιλαμβανόμαστε πὼς πρόκειται γιὰ κοιμητηριακὸ ναὸ, ὅπως συμβαίνει καὶ μὲ τὴν Ἁγία Θέκλα[1]. Πρόκειται γιὰ σταυρεπίστεγο ναὸ ἐξωτερικῶν διαστάσεων 10.35 x 4.80 μ., ποὺ ἀνήκει στὴν παραλλαγὴ Α2 τῆς κατάταξης τοῦ Ὀρλάνδου[2], ὀρθογώνιας κάτοψης, ἀποτελούμενο ἀπὸ τὸν κυρίως ναὸ καὶ τὸ νάρθηκα (ΕΙΚ 160). Ἀνατολικὰ καταλήγει σὲ μία τρίπλευρη ἁψίδα μὲ ἕνα τετράγωνο παράθυρο. Στὸ ἐσωτερικὸ ὁ κυρίως ναὸς ἐπικοινωνεῖ μὲ τὸ νάρθηκα μὲ ἕνα μεγάλο τοξωτὸ ἄνοιγμα ποὺ στηρίζεται σὲ δύο παραστάδες[3].

Στὶς ἐξωτερικὲς ὄψεις παρατηρεῖται ὁμοιογένεια τῆς κατασκευῆς τῶν τοίχων τοῦ νάρθηκα καὶ τοῦ κυρίως ναοῦ. Ὁ νάρθηκας στεγάζεται μὲ σταυροθόλιο μὲ προεξέχουσες νευρώσεις καὶ στηρίζεται σὲ τέσσερα ἡμικυκλικὰ τόξα μετώπου[4]. Δὲν ἔχει δοθεῖ ἰδιαίτερη προσοχὴ στὴν κατασκευὴ τῶν ἀπολήξεων ἐνῶ σώζονται μόνο δύο πρόβολοι ποὺ ὑποβαστάζουν τὶς γενέσεις τῶν δυτικῶν τόξων μετώπου (ΕΙΚ 161)[5]. Ἡ κατασκευὴ τοῦ ναοῦ ἔχει γίνει μὲ ἀργολιθοδομὴ καὶ χαρακτηρίζεται ἄτεχνη, ἐνῶ ἔχουν χρησιμοποιηθεῖ πέτρες διαφόρων μεγεθῶν μαζὶ μὲ κονίαμα μὲ λίγα ἴχνη διακόσμησης˚ σήμερα καλύπτεται ἀπὸ ἐπίχρισμα. Ἕνας λίθινος σταυρὸς ὁ ὁποῖος φέρει ὡς γέμισμα τῶν κεραιῶν διακόσμηση ἀπὸ πλίνθους σὲ σχῆμα ἐκφυλισμένου δισέψιλον, ἔχει ἐντοιχιστεῖ πάνω ἀπὸ τὴν πόρτα τοῦ νάρθηκα στὸ δυτικὸ τοῖχο[6].

Στὸν κυρίως ναὸ ὑπάρχουν δύο παράθυρα: ἕνα μονόλοβο στὸ νότιο τύμπανο τῆς ἐγκάρσιας καμάρας τὸ ὁποῖο ἐξωτερικὰ ἔχει λίθινο τύμπανο καὶ ἕνα μεγάλο τετράγωνο παράθυρο τὸ ὁποῖο ἀνοίχτηκε ἀργότερα, ἀκριβῶς κάτω ἀπὸ τὸ πρῶτο. Ἕνα τετράγωνο ἄνοιγμα ὑπάρχει ἀκόμα στὸ βόρειο τοῖχο τοῦ ἱεροῦ. Στὸν ἴδιο τοῖχο ὑπάρχει ἀκόμη μία τετράγωνη κόγχη. Ἡ εἴσοδος στὸ ναὸ ἀρχικὰ γινόταν ἀπὸ τὴ θύρα ποὺ ὑπάρχει στὸ δυτικὸ τοῖχο τοῦ νάρθηκα. Ἀργότερα, ἴσως τὴν ἐποχὴ ποὺ κτίσθηκε καὶ ὁ νέος νάρθηκας, ἀνοίχτηκε ἡ θύρα στὸ νότιο τοῖχο. Χαμηλὸ πεζούλι τέλος διατρέχει τὸν ἐξωτερικὸ νότιο τοῖχο τοῦ ναοῦ[7].

Ὁ ναὸς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου διατηρεῖ σὲ ἀρκετὰ καλὴ κατάσταση μεγάλο μέρος ἀπὸ τὸ ζωγραφικό του διάκοσμο[8]. Πρόκειται πιθανότατα γιὰ τὸ ἔργο ἑνὸς ζωγράφου ποὺ ἐργάστηκε καὶ στὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στὸ Μακρυχώρι (1303)[9]. Ἡ Δέηση ποὺ εἰκονίζεται στὸ ἱερὸ ἐνισχύει τὸν κοιμητηριακὸ χαρακτήρα τοῦ ναοῦ, ἀφοῦ εἶναι ἡ πιὸ συνηθισμένη σκηνὴ σὲ ἀνάλογους ναοὺς, γιατὶ ἀποτελεῖ τὸν πυρήνα τοῦ ἐσχατολογικοῦ θέματος τῆς Δευτέρας Παρουσίας[10].

Ἡ χρονολόγηση τοῦ ναοῦ μὲ βάση τὶς τοιχογραφίες του καὶ τὸ συσχετισμὸ πρὸς τὶς ἀντίστοιχες τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στὸ Μακρυχώρι, καθὼς καὶ τὴν πιθανότητα νὰ προηγεῖται χρονολογικὰ ὁ ἐξεταζόμενος ναὸς ὡς πρὸς τὴ ζωγραφικὴ διακόσμηση, ὁδήγησαν τὴ Μ. Ἐμμανουὴλ νὰ τὸν τοποθετήσει γύρω στὰ τέλη τοῦ 13ου αἰώνα[11]. Τὴν ἴδια ἐποχὴ τὸν χρονολογεῖ καὶ ὁ Τριανταφυλλόπουλος[12]. Ὁ Koder χρονολογεῖ τὸ ναὸ καὶ τὴ διακόσμηση στὶς ἀρχὲς τοῦ 14ου αἰώνα[13].

---

[1] Μ.Ἐμμανουήλ, «Τὸ εἰκονογραφικὸ πρόγραμμα ἑνὸς κοιμητηριακοῦ ναοῦ στὴν Εὔβοια (Κοίμηση Θεοτόκου στὸν Ὀξύλιθο)», 2ο Συμπόσιο Βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Τέχνης, Περιλήψεις ἀνακοινώσεων, Ἀθήνα 1982, 12-13. Ἡ ἴδια, Μακρυχώρι, 101
[2] Ἡ ἐγκάρσια καμάρα σημειώνεται στὴν κάτοψη μὲ μικρὴ ἐσωτερικὴ ἐσοχὴ γιατὶ ἑλαττώνεται τὸ πάχος τῶν μακρῶν τοίχων στὸ τμῆμα ποὺ ἀντιστοιχεῖ σ' αὐτὴν. Ἀ. Ὀρλάνδος, «Οἱ σταυρεπίστεγοι ναοὶ τῆς Ἑλλάδος», ΑΒΜΕ 1 (1935), 41-52. Στὴν παραλλαγὴ αὐτὴ ἀνήκουν ἀκόμα ἡ Ἁγία Θέκλα καὶ ὁ Ἅγιος Γεώργιος Μαύρου.
[3] Μ.Ἐμμανουήλ, Μακρυχώρι, 102.
[4] Σταυροθόλια μὲ προεξέχουσες νευρώσεις στὴν Ἑλλάδα ἐμφανίζονται γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ναὸ τῆς Παναγίας τῆς Μονῆς τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ (β μισὸ 10ου αἰ.). Λίγα εἶναι τὰ παραδείγματα ποὺ ἔχουμε στὸν 11ο καὶ 12ο αἰώνα ἐνῶ τὸ στοιχεῖο αὐτὸ ἐπανεμφανίζεται στοὺς βυζαντινοὺς ναοὺς τὸ 13ο αἰώνα, σὲ περιοχὲς ποὺ εἶχαν ἄμεση ἐπικοινωνία μὲ τὴ Δύση, ὅπως στὴ Δυτικὴ Πελοπόννησο, τὴν Ἀττικὴ (Ὄμορφη Ἐκκλησιὰ Γαλάτσι, β´ μισὸ 12ου αἰ.), τὴν Ἄρτα καὶ τὰ νησιὰ Εὔβοια, Ρόδο, Ἄνδρο καὶ Κύπρο. Πρβλ. Μ.Ἐμμανουήλ, ὅ. π., 104-5.
[5] Μ.Ἐμμανουήλ, ὅ. π., 102.
[6] Μ.Ἐμμανουήλ, ὅ. π., 103. Παρόμοιο κόσμημα βρίσκουμε καὶ στὸ ναὸ τῆς Παναγίτσας στὴ Βάθεια (1310/11), ὡς γέμισμα τοῦ σταυροῦ πάνω ἀπὸ τὴ νότια θύρα (Ἀ. Ὀρλάνδος, «Σταυρεπίστεγοι ναοὶ Βάθειας Εὐβοίας», ΑΒΜΕ 7 (1951), 120), στὸ ναὸ τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου στὸν Ὀξύλιθο καὶ στὸν Ἅγιο Δημήτριο ἤ «Κόκκινη ἐκκλησία» κοντὰ στὸ Ἀλιβέρι, (Κατακαλός).
[7] Μ. Ἐμμανουήλ, ὅ. π., 104.
[8] Ἀ. Ἰωάννου, Βυζαντινὲς τοιχογραφίες τῆς Εὔβοιας, Ἀθήνα 1959. Π. Λαζαρίδης, ΑΔ 20 (1965), Χρονικὰ, 296. Λιάπης, Εὔβοια,296.
[9] Λιάπης, Εὔβοια,114. Μ. Ἐμμανουήλ, ὅ. π., 193.
[10] Μ. Ἐμμανουήλ, «Ἡ μνημειακὴ ζωγραφικὴ στὴν Εὔβοια», 7.
[11] Μ.Ἐμμανουήλ, Μακρυχώρι, 104. Ἡ ἴδια, «Ἡ μνημειακὴ ζωγραφικὴ στὴν Εὔβοια», 76.
[12] Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Ἀρχαιολογικὰ βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς Εὔβοιας, (Ἱστορικὸ πλαίσιο, μνημεῖα, προβλήματα καὶ αἰτήματα)», Ἀρχαιολογία 42 (1992), 68.
[13] Koder, Negroponte,161. Koder - Hild, Hellas, 230.

 

* Βυζαντινὴ ναοδομία στὴν Εὔβοια, ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ἈΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ 2004 - 2006. 

 

* προηγούμενη σχετική δημοσίευση:

   Βυζαντινά Μνημεία στα μέρη μας, απειλούμενα από ΑΣΠΗΕ: Αγ. Δημήτριος Μακρυχωρίου